ویژگی‌های انحصاری قواعد حقوقی – اخلاقی در حقوق فناوری های زیستی

اخلاق نسبی و مختص انسان هاست. از این رو از عناصر مختلفی مانند دین، تاریخ، عرف و علم تاثیر می پذیرد. قلمرو ارزش های اخلاقی تقابل عناصر پیچیده طبیعی در مقابل زمینه های فکری بشری است. امروزه اخلاق و آموزه های اخلاقی در اکثر مواقع در یک معنی به کار گرفته می شود چونکه هدف هر دو مشترک می باشد.

از دیرباز اخلاق مستوجب قواعد و مقررات گوناگونی شده است. اما اجماع قاطعی در این رابطه موجود نمی باشد. وظایف، تکالیف، مسئولیت، خوشبختی، موفقیت و ... از جمله مفاهیمی هستند که موجب تشکیل نهادهای منصفانه و عدالت خواهانه شده اند. اما بالاجبار قبل از تبیین این مفاهیم بایستی چیستی اخلاق طبیعی بشر مورد بررسی قرار گیرد، بنابراین در این راستا با دو مفهوم یعنی ارزش و تکلیف مواجه خواهیم شد. ارزش ها نهاد هایی هستند که بشر به شکل عمومی و اجتماعی بدان ارج می دهد و اکثرا مختص جامعه فرهنگی خاص می باشد. ارزش ها، قواعد، اصول و مقررات، زمینه ساز مفاهیم اخلاقی هستند. یکی از اهداف اصل انصاف آنالیز چشم انداز مفاهیم ارزشی و ضد ارزشی و شناخت تکالیف است. تکالیف مربوط است به نتیجه بررسی هر ارزشی که در شرایط مساعد صورت می پذیرد و  ارزش ها را متاثر می سازد. (UNESCO, 2008, 15)

همه ما انسان ها به طور غریزی انجام  و عدم انجام برخی امور را می دانیم. حرکت طبق برنامه از الزامات انجام وظیفه است. در زندگی بشری انجام وظایف و تکالیف از مفاهیم کلی بشمار می رود. در کل زبان های دنیا انجام وظیفه یا تکلیف در کنار افعال امر و نهی متداول است. تجربیات اخلاقی امری جهانی است اما در کنار آن برخی تشخیص ها و تصمیم ها می تواند متفاوت باشد. اخلاق در طول تاریخ زندگی بشر تغییراتی کرده است. امروزه ارزش های اخلاقی به جای اینکه در روح و فکر آدمی فعلیت داشته باشد در دامان فرهنگ و جامعه و زبان رشد کرده اند.  (UNESCO, 2008, 18)

در نگاه کلی اخلاق بشری هم دارای خصوصیات مشترک جهانی و هم دارای تفاوت های فراوان است. همچنین در طول تاریخ با تغییرات گسترده ای نیز مواجه بوده. مبانی اخلاقی در هر جایی مشترک است اما از منظر دایره شمول می تواند متفاوت باشد. در اصل ارزش های اخلاقی به صورت مداوم در حال تغییر می باشد. اما برخی وظایف اخلاقی ثبات خود را حفظ کرده و خط قرمز دایره وظایف ارزشی می شود. مثل قبح اضرار و قبح دروغ گویی. (Beauchamp T and Childress J, 2009, 4) انسان ها به وسیله زبان با محیط اطراف ارتباط برقرا می کند، احساسات خود را بیان و ارزش ها را به زبان می آورد و با بیان برداشت ها تصمیمات خود را بروز می دهد . تمامی تصمیمات، تجربیات، پیشنهادات و ادعا های انسان بوسیله زبان بیان می شود.

علم اخلاق در مباحث گدشته، حال و آینده مباحث اخلاقی و تصمیمات و اقدامات آن به صورت دقیق و سیستماتیک تفکر کرده و در جهت حل اشکالات آن قدم بر می دارد. اخلاق همان ابعاد ارزشی تصمیمات و اقدامات انسان ها است. اخلاق با "حقوق"، "مسئولیت"، هم خانواده بوده و با صفاتی چون "خوب"، "بد"، "صحیح"، "غلط"، "محق" و "ناحق" در یک مفهوم به کار می رود. با این اوصاف علم اخلاق صرفا با آگاهی و اخلاق با فعلیت و اقدام ارتباط دارد. بنابراین علم اخلاق با جهت دهی به  تصمیمات و اقدامات معقول انسان به فعلیت منتهی می شود. (Civaner, M, 2008, 11) علم اخلاق نظمی عملی و سازمانی است. زبان علم اخلاق به تکالیف، وظایف و ارزش ها اشاره دارد. یکی از اهداف علم اخلاق تصمیم گیری صحیح از جانب نوع بشر است. به همین خاطر بایستی قبل از هر چیز در مورد داده های بحث تفکر کرد و سپس ارزش های وابسته به موضوع را حلاجی نموده و در نهایت به شناخت وظایف و تکالیف اهتمام ورزید.

الف: اخلاق زیست فناوری

بعد از ارایه مفهوم اخلاق زیست فناوری از طرف دانشمند بیوتکنولوژی هلندی پوتر[1] در سال 1970 با پیشرفت عرصه تکنولوژی و بیوتکنولوژی ارزش های اخلاقی جدیدی با هدف تلفیق و پایش در آن ورود کرد و موجب تغییرات فکری وسیعی شد. مفاهیم زیادی در عرصه علمی و فناوری با مفاهیم ارزشی ارتباط تنگاتنگی پیدا کردند. امروزه اخلاق پزشکی و اخلاق سلامت دایره وسیع ترمینولوژی اخلاقی را با خود یدک می کشند. در قرون متمادی افکاری که در اخلاق پزشکی گسترش یافته موجب شکوفایی مباحث اخلاق زیست فناوری شده است. به خصوص در حین جنگ جهانی دوم به دلیل تخریب زیرساخت های اجتماعی و نیاز به نوسازی، این عرصه پیشرفت قابل ملاحظه ای داشته است. (Ulman. Y, 2010, 77)

پوتر این نظم نوین (اخلاق زیست فناوری) را تشبیه به پلی کرده که مرتبط کننده واقعیات زندگی بشر با ارزش ها هست. بویژه در نیمه دوم قرن بیستم و در قرن بیست و یکم به همراه پیشرفت نرم افزاری و سخت افزاری علوم پزشکی و علوم فناوری زیستی ارزش های سیستم اخلاقی و انسانی به همان مقدار بر روی این علوم تمرکز کرده و حدود و ثغوری نسبت بدان ها ترسیم ساخته است. یکی از علومی که مستقیما با حیات بشری سرو کار دارد علم پزشکی است اما اخلاق پزشکی که ارزش ها و ضد ارزش های عرصه پزشکی را رصد می کند شاخه ای از شاخه های اخلاق زیست فناوری بشمار می رود که نباید به جای یکدیگر مورد استعمال قرار بگیرد. اخلاق زیست محیطی، اخلاق پژشکی، اخلاق زیست فناوری پزشکی و اخلاق زیست فناوری بالینی زیر مجموعه های اخلاق زیست فناوری می باشند. پوتر این تفکر را نه به خاطر محق جلوه دادن پیشرفت های تکنولوژی بلکه بلعکس به خاطر حفط موجودیت انسان ها، حیوانات و منابع و محیط زیست در   مقابل پیشرفت های وسیع فناوری و تکنولوژی پزشکی ارایه داده است.

اخلاق زیست فناوری تفکر اخلاق جهانی شده را به بار می آورد. در اصل یکی از کتاب هایی که توسط پوتر در سال 1988 نوشته شده اخلاق زیست فناوری جهانی است. ما نمی توانیم با مطالعه تاریخ مدعی وجود اخلاق جهانی باشیم تا زمانی که این تفکر توسط اندیشمند آلمانی کانت (1724-1804) ارائه گردید. کانت در یک دعوت جهانی خواستار هماهنگی  اقدامات نوع بشر با اخلاق جهانی شد. امروزه حیطه بررسی مبانی اخلاق زیست فناوری تنها مختص انسان ها نیست بلکه در کنار انسان ها به محیط، تمامی جانداران جهان و شرایط طبیعی محیط را مورد مطالعه قرار می دهد. (Ulman. Y, 2010, 85)

ب: سلامتی و بیماری (واقعیت یا ارزش)

سالم و بیمار، سلامتی و بیماری، زندگی و مرگ، تنها واقعیات طبیعی قلمداد نمی شوند بلکه بایستی به نوعی ارزش به حساب آیند. امروزه سلامتی و زندگی به عنوان ارزش تلقی می گردند و در مقابل بیماری و مرگ فقدان ارزش معنی می دهد. همچنان که از منظر قضات غربی بیماری و مرگ به عنوان واقعیات عریان حیات بشری به حساب می آیند یعنی به نظر آن ها بیماری همان تغییرات بافت های بدن یک انسان است که به راحتی قابل اثبات است. به زبان دیگر سلامتی و زندگی، ایده آل و بیماری و مرگ خلاف میل دروتی بشر است. امروزه سازمان بهداشت جهانی سلامتی را به معنای سلامت بودن و سلامت زیستن[2]  معنا می کند که در این صورت حتی اگر تغییراتی در بافت و ارگان های فرد به وجود نیاید باز در شرایطی وضعیت عدم سلامت بوجود خواهد آمد که این حالت نوعی بیماری محسوب می گردد. این تفکر مفاهیم جدیدی به حالات سلامت و بیماری اضافه کرده است.

پ: قواعد اخلاق زیست فناوری

پزشکان و کسانی که با سلامت مردم سروکار دارند موظفند که تصمیماتشان را در روند بهبود سلامت مردم اتخاذ کنند. روشن است تصمیماتی که منجر به رنج کشیدن بیمار یا وخیم شدن زیست سالم وی می گردد نوعی ضد ارزش بوجود می آید. وظایف همان اعمال ارزش هاست. اعمال ارزش ها منجر به ایجاد قواعد و مقررات می شود. در 19 اکتبر 2005 در کنفرانس عمومی یونسکو با اعلان حقوق مردم و اخلاق بین المللی زیست فناوری 15 قاعده اخلاق زیست فناوری وضع گردید که بدین شرح است:

1. شرافت و حقوق بشر؛
2. سود و ضرر؛
3. استقلال و مسئولیت فردی؛
4. اهمیت؛
5. رضایت افرادی که اهلیت ندارند؛
6. احترام به شخس و تمامیت فردی؛
7. رازداری؛
8. برابری، عدالت و حقانیت؛
9. عدم تبعیض؛
10. جمع گرایی و احترام به تفاوت فرهنگ ها؛
11. پشتکار و همکاری؛
12. سلامت و مسئولیت جمعی؛
13. منافع مشترک؛
14. حمایت از نسل های بعدی؛
15. مراقبت از محیط زیست. ( Y, 2010, 91)

یکی از ویژگی های جدایی ناپذیر اخلاق زیست فناوری خاصیت انتظامی آن است. با پیشرفت بیولوژی و علم پزشکی و تکنولوژی، اخلاق زیست فناوری با کمک علم فلسفه راه  نفوذ اخلاق را در این مفاهیم ترسیم کرده و علم حقوق به عنوان موتور حرکتی عمل نموده و با وضع قوانین و احکام در پیشبرد اهداف آن قدم برداشته است. در نتیجه تلاقی حقوق و اخلاق زیست فناوری مسایل مختلفی بروز می کند که از این قرار است:

1. موجودیت بشر چه موقعی به عنوان شخصیت حقیقی از طرف حقوق مورد قبول واقع می شود؟
2. از نظر حقوق موجودیت انسان چه زمانی زایل می شود؟
3. چه مواقعی عدم کمک به بیمار و یا نوع درمان پزشک به عنوان جنایت محسوب می شود؟
4. ولایت والدین به فرزندان به چه شکل بوده و چه زمانی زایل می شود؟
5. به منظور کمک به بشریت، تحقیقات و آزمایش های علمی که روی شخصی صورت می پذیرد آیا می تواند بدون رضایت و اطلاع شخص مزبور صورت گیرد؟

ت: روابط حقوق و اخلاق زیست فناوری

اخلاق نشات گرفته از علوم زیستی و پزشکی و در مقابل حلال مشکلات و معضلات جامعه یعنی علم حقوق صرفا به منظور صدور احکام موجودیت خود را ابراز نمی کنند بلکه در کنار این مهم، سیستم ارزشی مرتبط با خود را نیز به منصه ظهور می رسانند. رابطه حقوق با اخلاق زیست فناوری یکطرفه نیست. حقوق و اخلاق زیست فناوری با وجود این که هر یک در مواجهه با مسایل اصول و روش های متفاوتی را اتخاذ می کنند همدیگر را نیز تحت تاثیر قرار می دهند. حقوق در دو عرصه عمومی و خصوصی تشکیل شده و در راستای ارتباطات مالی و تجاری و ... احکامی را وضع می نماید و در مقابل اخلاق زیست فناوری با چگونگی زیست افراد بشر و انتخاب نوع زندگی مردم سروکار دارد. خقوق در رابطه با وقایع اخلاق زیستی قانون گذاری کرده و در مقابل اخلاق زیست فناوری در مسایل مربوط به مرگ و زندگی و تحلیل حقوقی آن تاثیرگذار می گذارد. تقابل حقوق فردی در قبال حقوق جمعی در مسایل پزشکی و ...، تقابل آزادی فردی در قبال عدالت اجتماعی در قلمرو مسایل اخلاقی، نمونه هایی از تاثیرات حقوق با اخلاق زیست فناوری است. (Capron, AM, 2005, 1369)

حقوق به عنوان علمی که کلیت جامعه را تحت پوشش قرار داده به شاخه هایی از قبیل حقوق اساسی، حقوق جزا، حقوق دولت ها، حقوق خصوصی، حقوق قراردادها و حقوق غرامات و ... تقسیم شده است. (محمودی، 2012، 70) از تلاقی حقوق و اخلاق بخصوص در مسائلی که مربوط به حوزه حقوق مدنی و جزاست حقوق پزشکی و سلامت از سال 1960 ایجاد شده و تا به امروز نیز در حال شکوفایی است. (جعفری لنگرودی، 1381، 315)

ث: حقوق سلامت

کلیه پرسنل سلامت، بیماران، نزدیکان بیمار و کلیه فعالیت هایی که به نوعی تاثیرگذار در وضعیت بیمار  هستند و همچنین کلیه متون، قواعد و قوانین حقوقی که مرتبط با سلامت جامعه هست در قلمرو حقوق سلامت قرار می گیرد. مدیران بیمارستان ها، پرسنل، پزشکان، پرستار ها، سایر خدمه سلامت در بیمارستان، محققین حوزه سلامت و بهداشت، بیماران و نزدیکانشان، تهیه و توزیع کنندگان دارو و ابزارآلات بهداشتی و بیمارستانی، متخصصین بیمه سلامت و درمان، وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی و دیگران ارائه کنندگان خدمات بهداشتی و سلامت، مشمول حقوق بهداشت و سلامت هستند. (محمودی، 2012، 77)

ج: دعاوی مشهور

برخی وقایع در عرصه اخلاق زیست فناوری صورت گرفته که از منظر حقوق سلامت نیز دارای اهمیت است. در اثنای جنگ جهانی دوم نتیجه اعمال پزشکان نازی که بدون رضایت افراد از میان اسرای جنگی افرادی را تحت آزمایش و تحقیقات غیر متعارف قرار می دادند موجب صدور دو اعلامیه مهم بین المللی در زمینه اخلاق پزشکی و زیست فناوری شد که یکی اعلامیه نورنبرگ (1947) و دیگری اعلامیه هلسینکی (1964) می باشد که این دو اعلامیه موجب شد که انقلابی در کلیه مناصبات و تصمیمات اخلاق زیست فناوری در عرصه بین المللی صورت پذیرد. (Ulman Y, 2009, 35)

در عرصه بهداشت و سلامت بزرگترین رسوایی مربوط به آمریکاست. در سال 1932 در دانشگاه توس کک[3] در تحقیقاتی که بر روی 399 سیاه پوست مبتلا به سفلیس و 201 سیاه پوست سالم داوطلب صورت پذیرفت ، این اشخاص به مدت پهل سال تحت هیچ گونه درمانی قرار نگرفتند. هر چند در سال 1947 پنی سیلین سفلیس یافت شده بود اما روی این اشخاص از طرف محققان واکسیناسیون صورت نگرفته بود. همچنین اعمال مقررات اعلامه نورنبرگ مصوب 1947 نیز نسبت به داوطلبین سالم اعمال نشده بود. این تحقیق حدود چهل سال طول کشیده و در سال 1972 زمانی که واقعیت ها آشکار شد صدها مریض بواسطه این تحقیق فوت کرده بودند و همچنین این بیماری از این افراد به همسران و به شکل مادرزادی به فرزندانشان منتقل شده بود. (Katz R, Kegeles S, Kressin N, et al,  2006, 701) این رسوایی، موجب تاسیس کمسیون های اخلاقی و تصویب قانون کمسیون حمایت از بشر در تحقیقات پژشکی و روانشناختی و قانون ملی تحقیقات در آمریکا شد و در سطح بین المللی با تایید اصل رضایت آشکار موجب پیشرفت چشمگیری در اخلاق پزشکی و حقوق سلامت گردید.

نتیجه

اخلاق و علوم اخلاقی و انصاف مفاهیمی هستند که به درازای تاریخ بشر راهنمای اعمال و رفتار آدمی بودند. بعلاوه از نیمه دوم قرن بیستم اخلاق زیست فناوری در دنیا رو به رشد بوده و است. این امر موجب شده که حقوق سلامت ایجاد و گسترش یابد و اخلاق و حقوق نسبت به هم تاثیرات فراوان بگذارند. همچنین موجب شده که محققین حوزه اخلاق زیست فناوری بیشتر خود را ملتزم به قواعد حقوقی تلقی کنند و حتی این امور موجب تشکیل کمسیون ها و تشکل ها و حتی وضع قوانین و مقررات در دولت های دنیا شده است.

نکته مشترکی که اکثرا همه موافقین و مخالفین موضوع بدان تاکید دارند این است که هم از نظر شکلی و هم از نظر ماهوی حقوق موجبات سازماندهی منطقی اخلاق زیست فناوری شده است. حقوقی که در دامان ارزش های اخلاقی مورد  تاکید قرار می گیرد موجب تغییر معانی حقوق و ارزش ها می گردد و باعث می شود حقوق و آزادی های فردی توسعه یابد و در مقابل حقوق موجب می شود که اخلاق زیست فناوری در مواجهه با مشکلات جامعه متمایل به مکانیزم های حقوقی یعنی عدالت، برابری، محق بودن، آزادی فردی و ... بشود.